Αποχή: Το Νέο Πλειοψηφικό Ρεύμα- της Νίκης Καταφελή

Η αποχή στις εκλογές, κάποτε περιθωριακό φαινόμενο, έχει μετατραπεί σε θεμελιώδη παράμετρο του πολιτικού συστήματος. Δεν πρόκειται πλέον για μια «παρέκκλιση» της δημοκρατικής λειτουργίας, αλλά για μια σταθερή τάση που διαμορφώνει, αναδιατάσσει και τελικά καθορίζει τον πολιτικό χάρτη. Η αυξανόμενη απόσταση ανάμεσα στην κοινωνία και το πολιτικό σύστημα δεν είναι ούτε τυχαία ούτε επιφανειακή. Είναι το σύμπτωμα μιας βαθιάς κρίσης νομιμοποίησης που εκδηλώνεται με τον πιο ήσυχο, αλλά τον πιο ανησυχητικό τρόπο: την απουσία.

Αδιαφορία, ή πολιτικό μήνυμα; 

Στον δημόσιο λόγο συχνά κυριαρχεί η εύκολη ερμηνεία: «ο κόσμος βαριέται να ψηφίσει». Όμως η πραγματικότητα είναι πολύ πιο περίπλοκη. Η αποχή δεν είναι απουσία ενδιαφέροντος: είναι απουσία εμπιστοσύνης. Οι πολίτες που απέχουν δεν δηλώνουν ότι «δεν τους νοιάζει», αλλά ότι δεν τους πείθει ότι η συμμετοχή τους έχει αποτέλεσμα. 

Η πολιτική επιστήμη εδώ και δεκαετίες αναγνωρίζει πως η αποχή συνδέεται με κρίση αντιπροσώπευσης, διάλυση των κοινωνικών δομών που παραδοσιακά οδηγούσαν στη συμμετοχή (συνδικάτα, κόμματα, συλλογικότητες), χαμηλό βαθμό θεσμικής εμπιστοσύνης και μια αίσθηση ότι οι αποφάσεις λαμβάνονται σε κέντρα πιο μακρινά από την κάλπη.
 

Με άλλα λόγια, ο αποστασιοποιημένος πολίτης δεν είναι αδιάφορος. Eίναι πεπεισμένος ότι δεν υπολογίζεται. 

Το πιο ενδιαφέρον, ίσως και πιο αποκαλυπτικό, κομμάτι της εξίσωσης είναι οι νέοι. Οι ηλικίες 17-30 ετών δεν απέχουν επειδή αγνοούν την πολιτική. Απέχουν επειδή την παρακολουθούν από διαφορετικό κανάλι. Δεν εμπιστεύονται τους παραδοσιακούς θεσμούς εκπροσώπησης, αλλά ενδιαφέρονται ζωντανά για ζητήματα όπως τα δικαιώματα, η κλιματική κρίση, η ισότητα, η ποιότητα ζωής, αλλά και την οικονομική ανασφάλεια. 

Η αντίφαση είναι εντυπωσιακή: μια γενιά με πολιτικές απόψεις πιο ξεκάθαρες και πιο ενημερωμένες από ποτέ, αλλά με χαμηλότατη συμμετοχή στην πολιτική διαδικασία. Αυτό δε σημαίνει ότι οι νέοι δεν πιστεύουν στη δημοκρατία, αλλά ότι δεν πιστεύουν πως η δημοκρατία λειτουργεί με τρόπο που τους συμπεριλαμβάνει. 

Το πολιτικό σύστημα και η αναπαραγωγή της δυσπιστίας 

Από την άλλη πλευρά, το πολιτικό σύστημα μοιάζει να προσεγγίζει την αποχή σαν μια “ενοχλητική λεπτομέρεια”, όχι ως υπαρξιακό κίνδυνο. Όσο η προεκλογική αντιπαράθεση περιορίζεται σε επικοινωνιακές αντιθέσεις, όσο η επιχειρηματολογία αντικαθίσταται από σλόγκαν και όσο η ουσιαστική συζήτηση θυσιάζεται για χάρη της πόλωσης, τόσο η αποχή γίνεται φυσική αντίδραση. 

Επιπλέον, η συρρίκνωση της πολιτικής συμμετοχής δεν αντανακλά μόνο απογοήτευση από τα κόμματα. Αντανακλά και την αίσθηση ότι η καθημερινότητα δεν βελτιώνεται, ότι οι θεσμοί λειτουργούν αργά και αναποτελεσματικά, και πως οι μεταρρυθμίσεις παραμένουν διαρκώς «στην αναμονή». Όταν η εμπειρία του πολίτη είναι η στασιμότητα, η κάλπη μοιάζει άδεια υπόσχεση. 

Το παράδοξο της αποχής: μια πολιτική απόφαση με αντιπολιτικά αποτελέσματα 

Η αποχή δεν είναι ουδέτερη. Δεν είναι απλά «δεν ψηφίζω». Είναι μια έμμεση ενίσχυση της μηχανικής ισχύος όσων συμμετέχουν. Όσο λιγότεροι ψηφίζουν, τόσο πιο δυσανάλογη γίνεται η επιρροή εκείνων που πάνε στην κάλπη. 

Αυτό δημιουργεί ένα επικίνδυνο δημοκρατικό παράδοξο: όσο περισσότερο απομακρύνονται οι απογοητευμένοι, τόσο ισχυρότερα παγιώνονται οι δομές που τους απογοήτευσαν. 

Έτσι, η αποχή μετατρέπεται σε φαύλο κύκλο. Η δυσπιστία οδηγεί στην απόσυρση· η απόσυρση ενισχύει τη δυσλειτουργία· και η δυσλειτουργία παράγει ακόμα μεγαλύτερη δυσπιστία. 

Τι σημαίνει αυτή η σιωπή για το μέλλον της δημοκρατίας; 

Οι κοινωνικές επιστήμες συμφωνούν σε ένα σημείο: η δημοκρατία δεν κινδυνεύει όταν οι πολίτες συγκρούονται. Κινδυνεύει όταν οι πολίτες παύουν να συμμετέχουν. Η σύγκρουση, όσο οξεία κι αν γίνει, αποτελεί μέρος του πολιτικού παιχνιδιού. Η αποχή, όμως, διαβρώνει τα θεμέλια. 

Όσο η αποχή αυξάνεται, η κοινωνική αντιπροσώπευση μειώνεται, η νομιμοποίηση αποδυναμώνεται και η πολιτική ανισότητα διευρύνεται. Οι αποφάσεις λαμβάνονται από ολοένα μικρότερο δείγμα της κοινωνίας και αυτό υπονομεύει την ουσία της δημοκρατίας, όχι μόνο τη διαδικασία της. 

Η δύσκολη, αλλά αναγκαία επανασύνδεση 

Αν το πολιτικό σύστημα θέλει να αντιστρέψει την τάση, χρειάζεται κάτι περισσότερο από νέες καμπάνιες και σλόγκαν. Χρειάζεται θεσμική σοβαρότητα, διαφάνεια, λογοδοσία, πολιτικές που παράγουν μετρήσιμο αποτέλεσμα και έναν δημόσιο διάλογο που δε φοβάται την πολυπλοκότητα. 

Η αποχή δεν είναι ο εχθρός. Είναι ο καθρέφτης. Και ο καθρέφτης σήμερα δείχνει μια δημοκρατία που λειτουργεί με ολοένα λιγότερους. Το ερώτημα είναι: θα επιλέξουμε να τον κοιτάμε ή να τον σπάσουμε;