Η Δημιουργική Γραφή ως εναλλακτικός τρόπος πρόληψης, διαχείρισης και αντιμετώπισης του Σχολικού Εκφοβισμού
Σχολικός εκφοβισμός ή αλλιώς το γνωστό Bullying είναι μια σκόπιμη, επαναλαμβανόμενη επιθετική συμπεριφορά με σκοπό να προκαλέσει σωματικές ή ψυχολογικές βλάβες. Πιο συγκεκριμένα ο Olweus (2007) αναφέρει ότι το φαινόμενο του εκφοβισμού αποτελεί μορφή επιθετικής συμπεριφοράς που εμφανίζεται κυρίως στη σχολική πραγματικότητα με σοβαρές επιπτώσεις για την ψυχοσυναισθηματική ανάπτυξη του παιδιού και του εφήβου και τη διαδικασία της μάθησης. Συγκεκριμένα, ένας μαθητής εκφοβίζεται όταν εκτίθεται για αρκετά μεγάλο χρονικό διάστημα σε επιθετικές συμπεριφορές άλλων συμμαθητών του, οι οποίες προκαλούν αρνητικές ψυχολογικές και συχνά μαθησιακές δυσλειτουργίες. Ένας από τους πιο δημοφιλής ορισμούς του Bullying είναι και των Besag και Olweus, οι οποίοι περιγράφουν το φαινόμενο ως τη χρήση τη δύναμης από κάποιο άτομο με σκοπό να εκφοβίσει ή πληγώσει ένα άλλο άτομο με λιγότερη δύναμη ή βρισκόμενο σε χαμηλότερη θέση.
Ως βασικά γνωρίσματα του σχολικού εκφοβισμού αναφέρονται η διαφορά δύναμης ανάμεσα στο θύτη και στο θύμα, η επανάληψη και η διάρκεια του φαινομένου και η σκόπιμη, με πρόθεση αρνητική ενέργεια. Από τα παραπάνω χαρακτηριστικά φαίνεται να αποκλείονται τυχαία περιστατικά βίας μεταξύ μαθητών. Ο σχολικός εκφοβισμός διαχωρίζεται σε άμεσο εκφοβισμό, με σχετικά ανοιχτές επιθέσεις προς το θύμα και σε έμμεσο, που είναι λιγότερο εμφανής αλλά εξίσου σημαντικός και παίρνει συνήθως τη μορφή του κοινωνικού αποκλεισμού.
Στο χώρο του ελληνικού σχολείου αναπτύσσονται κυρίως ο λεκτικός εκφοβισμός, η σωματική βία, η σεξουαλική παρενόχληση, ο ηλεκτρονικός εκφοβισμός και ο κοινωνικός αποκλεισμός. Στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση, στο δημοτικό σχολείο παρατηρούνται τα μεγαλύτερα ποσοστά σωματικής βίας, κυρίως από τα αγόρια ενώ τα κορίτσια κάνουν χρήση κυρίως του λεκτικού εκφοβισμού και του κοινωνικού αποκλεισμού.
Κατά τη σωματική μορφή του σχολικού εκφοβισμού ο θύτης νιώθοντας δυνατός και ισχυρός, χρησιμοποιεί φυσική βία, όπως γρονθοκοπήματα, κλωτσιές, σπρωξιές, ή καταστρέφει την ατομική ιδιοκτησία του θύματος, την τσάντα, τα τετράδια ή ακόμη και το φαγητό του.
Ο λεκτικός εκφοβισμός είναι ιδιαίτερα διαδεδομένος στις ηλικίες μεταξύ εννιά έως δεκατριών ετών και εμφανίζεται με την επαναλαμβανόμενη χρήση προφορικών, συνήθως αρνητικών και προσβλητικών πειραγμάτων.
Συχνό φαινόμενο αποτελεί επίσης και ο συναισθηματικός εκφοβισμός ο οποίος περιλαμβάνει εκβιασμούς, απειλές διάδοσης αρνητικών και ψευδών φημών ενώ ο σεξουαλικός εκφοβισμός καταλαμβάνει όλο και μεγαλύτερες διαστάσεις καταγράφοντας κρούσματα ακόμη και σε μικρές ηλικίες.
Αισχρά σκίτσα, αγενή σχόλια, ανήθικες χειρονομίες σεξουαλικού περιεχομένου εις βάρους του θύματος προξενούν αισθήματα ντροπής και αμηχανίας στο θύτη. Μια άλλη, αρκετά διαδεδομένη μορφή σχολικού εκφοβισμού κατά τα τελευταία χρόνια είναι ο ηλεκτρονικός εκφοβισμός, η παρενόχληση και η απειλητική συμπεριφορά δηλαδή, με τη χρήση του ίντερνετ και του διαδικτύου.
Ποια είναι τα όρια ανάμεσα στο πείραγμα και τον εκφοβισμό;
O Olweus τονίζει τη διαφορά του εκφοβισμού με το «πείραγμα» στα πλαίσια του παιχνιδιού. Το «πείραγμα» συνήθως συμβαίνει μέσα σε φιλικές ομάδες και δεν περιλαμβάνει την πρόκληση σωματικού πόνου και προσβολής. Αντίθετα, στη διαδικασία του εκφοβισμού εμπλέκονται άτομα που δεν έχουν φιλικές σχέσεις μεταξύ τους. Οι βασικές διαφορές εντοπίζονται μεταξύ των ατομικών και κοινωνικών χαρακτηριστικών του δράστη και του θύματος. Η διαχωριστική γραμμή πάντως είναι ιδιαίτερα λεπτή και το «πείραγμα» εύκολα μπορεί να μετατραπεί σε μια κατάσταση κυριαρχικού παιχνιδιού ακόμη και μέσα στις παρέες.
Ας διερευνήσουμε λίγο το προφίλ του θύτη και του θύματος..
Έρευνες έχουν δείξει ότι οι μαθητές που εμπλέκονται σε εκφοβιστικές συμπεριφορές είναι παιδιά με αυταρχική προσωπικότητα, επιθετικοί ακόμα και προς τους ενήλικες, παρορμητικοί και με σωματική δύναμη, ιδίως τα αγόρια.
Νιώθουν την ανάγκη να είναι κυρίαρχοι ενώ αδυνατούν να ελέγξουν τις παρορμήσεις τους. Συνήθως δυσκολεύονται να διαχειριστούν τις διαφωνίες που προκύπτουν για αυτό και καταφεύγουν στη βιαιότητα ως μέσο διαχείρισης προβλημάτων. Αναζητούν τη δημόσια αντιπαράθεση με στόχο να επιβεβαιώσουν την κυριαρχία και τη δύναμή τους.
Τα θύματα των εκφοβιστικών συμπεριφορών συνήθως χαρακτηρίζονται από περισσότερο άγχος και ανασφάλεια σε σχέση με τους άλλους μαθητές, ενώ συνήθως σκιαγραφούνται ως προσεκτικοί, ήσυχοι και ευαίσθητοι, με εσωστρεφή προσωπικότητα και ελάχιστους ή καθόλου φίλους.
Διακρίνονται κυρίως σε δυο κατηγορίες, τα παθητικά ή υποτακτικά θύματα, τα οποία εκπέμπουν την ανασφάλειά τους και τα προκλητικά θύματα, τα οποία συνήθως παρουσιάζουν αδυναμία συγκέντρωσης ή υπερκινητικότητα και αγχώδης συμπεριφορές.
Οι επιπτώσεις του σχολικού εκφοβισμού
Οι επιπτώσεις του σχολικού εκφοβισμού ποικίλουν ανάλογα με το θύτη και το θύμα. Τα παιδιά – θύτες που προβαίνουν σε τέτοιου είδους πράξεις, βιώνουν τις επιπτώσεις του φαινομένου αφού τα πρότυπα της επιθετικής συμπεριφοράς μπορούν να διατηρηθούν και να γενικευτούν. Τα παιδιά-θύτες είναι δυνατόν να ταυτίζονται με τέτοιου είδους συμπεριφορές μέσω της κακομεταχείρισης των άλλων και να εκδηλώνουν συχνά στοιχεία προβληματικής, αντικοινωνικής και παραβατικής συμπεριφοράς.
Συνήθως έχουν χαμηλή αυτοεκτίμηση, κάνουν χρήση ουσιών ή αλκοόλ και έχουν αυξημένη πιθανότητα να εκδηλώσουν διαταραχές ψυχιατρικής φύσεως όπως κατάθλιψη και αυτοκτονικό ιδεασμό.
Η μη ελεγχόμενη αυτή βίαιη συμπεριφορά μπορεί να μεταφερθεί και σε άλλα πεδία αλληλεπίδρασης και κοινωνικών σχέσεων και να προκαλέσει σοβαρά προβλήματα στην κοινωνική ενσωμάτωση του θύτη.
Από την άλλη πλευρά τα θύματα, είναι δυνατόν να παρουσιάσουν διαταραχές συμπεριφοράς, ψυχολογικά και ψυχοσωματικά προβλήματα, άγχος, χαμηλή αυτοεκτίμηση, φοβίες, αποστροφή για το σχολείο και γενικότερες δυσκολίες προσαρμογής που μπορεί να οδηγήσουν ακόμα και στην αυτοκτονία. Η αποξένωση, η έλλειψη ενδιαφέροντος και οι διαταραχές ύπνου είναι μερικά ακόμη συνοδά χαρακτηριστικά.
Δημιουργική Γραφή και Σχολικός Εκφοβισμός
Μία ενδιαφέρουσα πρόταση πρόληψης, διαχείρισης και αντιμετώπισης του εκφοβισμού στο σχολείο αποτελεί η παρέμβαση μέσω του προγράμματος της Δημιουργικής Γραφής. Όταν μιλάμε για δημιουργική γραφή μιλάμε κατεξοχήν για μια διαδικασία που συνδέεται άμεσα με την δημιουργικότητα.
Η δημιουργική ενασχόληση παρέχει στο άτομο το πλεονέκτημα να αποκτήσει μεγαλύτερη ευελιξία απέναντι στα καθημερινά προβλήματα, ένα έναυσμα για ενεργοποίηση και ένα αποτελεσματικό κίνητρο για την καταπολέμηση της πλήξης και της μονοτονίας. Διευρύνει τους ορίζοντες, κάνει τη ζωή χρησιμότερη και ομορφότερη, τροφοδοτεί συνεχώς με όραμα και προσφέρει τη χαρά και την ικανοποίηση της δημιουργίας. Η διαδικασία της δημιουργικής γραφής συμβάλει καθοριστικά στην πνευματική, συναισθηματική και κοινωνική ανάπτυξη των παιδιών.
Χρησιμοποιώντας τις ήδη υπάρχουσες γνώσεις τους, τα παιδιά συνθέτουν δικές τους εμπειρίες. Ταυτίζονται με τους ήρωες, αναλύουν τη συμπεριφορά τους και τα διλήμματά τους, συζητούν μαζί τους, παίρνουν αποφάσεις για την εξέλιξη της ιστορίας. Ασκείται η κριτική σκέψη και αναλύονται αξίες όπως το θάρρος, η αγάπη, η εμπιστοσύνη, η συνεργασία και ο σεβασμός, η κατανόηση και η ενσυναίσθηση.
Μέσα από την ενεργό συμμετοχή του παιδιού στους κύκλους της δημιουργικής γραφής, του δίνεται η δυνατότητα να συγκρίνει, να συσχετίζει, να ταξινομεί αντικείμενα και ιδέες, να συγκροτεί και να δομεί πληροφορίες, να ελέγχει τις προσλαμβάνουσες πληροφορίες και να τις συνδέει με τις δικές του εμπειρίες, να κατανοεί τις έννοιες του χρόνου, της διαδοχής και της αλληλουχίας γεγονότων. Οι δραστηριότητες της δημιουργικής σκέψης έχουν σκοπό να διεγείρουν την πνευματική ευχέρεια, την επεξεργασία ιδεών, την αναλογική σκέψη, την ανάλυση και τη σύνθεση. Ενεργοποιούν τη φαντασία και την ευαισθητοποίηση σε προβληματικές καταστάσεις.
Το πρόγραμμα της Δημιουργικής Γραφής είναι ένα παιδαγωγικό εργαλείο που βοηθάει στην ενίσχυση της συμμετοχής και της ευθύνης των μαθητών για την αντιμετώπιση ποικίλων θεμάτων που προκύπτουν στο χώρο του σχολείου.
Η βία μεταξύ των μαθητών έχει σοβαρές, βραχυπρόθεσμες αλλά και μακροπρόθεσμες επιπτώσεις στην ανάπτυξη και την υγεία τους. Τα ψυχοσωματικά προβλήματα και η χαμηλή αυτοεκτίμηση είναι μόνο μερικές από τις βασικές δυσλειτουργίες που εμφανίζουν τα θύματα. Οι παραβατικές συμπεριφορές και η αντικοινωνικότητα είναι βασικά χαρακτηριστικά που διέπουν τις συμπεριφορές των θυτών. Ο σχολικός εκφοβισμός είναι υπόθεση όλων μας. Αφορά τόσο εκπαιδευτικούς όσο και γονείς. Είναι καθήκον μας να ενημερωνόμαστε και να προλαμβάνουμε το φαινόμενο
Από την παρουσίαση της Παπαδανιήλ Ελπίδας στα Προγράμματα Ψυχικής Υγείας του Πανεπιστημίου Αιγαίου Μυτιλήνης 2021-2022
Δράση: δωρεάν Ημερίδες Ψυχολογίας στο Viber